Σχολικός εκφοβισμός και πως μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε

Γράφει ο Δρ Λυράκος Γεώργιος CPsychol

Αν θέλαμε να δώσουμε έναν ορισμό στην έννοια εκφοβισμός θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι σωματικός ή ψυχολογικός εκφοβισμός που συμβαίνει κατ 'επανάληψη με την πάροδο του χρόνου. Ο εκφοβισμός αυτός, μπορεί να είναι εμφανής (π.χ., τα πειράγματα, το χτύπημα, ή κλοπή) με τα αγόρια να είναι πιο συχνά οι εμφανείς νταήδες, ή και συγκεκαλυμμένος (δηλαδή να γίνεται μέσα από τη διάδοση φημών ή αποκλεισμό των παιδιών από το σύνολο), με τα κορίτσια να είναι πιο συχνά οι συγκαλυμμένοι "νταήδες". Αντίστοιχα ο σχολικός εκφοβισμός, ή όπως πιο συχνά ακούμε στις μέρες μας με τον όρο school bulling, είναι ο εκφοβισμός ενός συγκεκριμένου παιδιού, είτε με λόγια είτε με πράξεις, συστηματικά και εσκεμμένα από μια ομάδα στον χώρο του σχολείου ή στη διαδρομή για το σχολείο, ακόμη και μέσα στο σχολικό.  Για  την ιστορία του όρου, η πρώτη έννοια που αποδόθηκε από το 1970 ήταν mobbing - από τη λέξη mob (όχλος) όρος ο οποίος χρησιμοποιείται και σήμερα για την συναισθηματική παρενόχληση των ενηλίκων στο χώρο εργασίας.

Τι γνωρίζουμε ερευνητικά για το φαινόμενο του εκφοβισμού;

Σύμφωνα με έρευνα του ΕΠΙΨΥ ανάμεσα σε 4.141 εφήβους το 2014, τα παιδιά σε ποσοστό 6,4% ανέφεραν ότι έχουν υποστεί ενοχλητικά πειράγματα τουλάχιστον δύο φορές τον μήνα μέσα στο τελευταίο δίμηνο, ενώ το 7,5% ανέφερε ότι βρέθηκε στη θέση του εκφοβιστή. Σε μία άλλη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το τμήμα Κοινωνικής πολιτικής του ΕΚΚΕ στην Αθήνα, το 37% των μαθητών του  Δημοτικού δήλωσε ότι υπήρξαν θύματα σχολικής βίας σε αντίθεση με το 11% των μαθητών του Γυμνασίου. Στην ίδια μελέτη το 13% των μαθητών του  δημοτικού και το 11% των μαθητών του γυμνασίου δήλωσε ότι  επιτέθηκαν και οι ίδιοι  σε συμμαθητές τους. Τέλος από τα παιδιά που επισκέπτονται τη Μονάδα Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) του Νοσοκομείου Παίδων «Παναγιώτη & Αγλαΐας Κυριακού», ένα μεγάλο ποσοστό της τάξης του 20%-30% των αιτημάτων αφορά τον εκφοβισμό, ενώ στη Γραμμή στήριξης 8001180015 ο εκφοβισμός αποτελεί κυρίαρχο θέμα για το οποίο ζητούν στήριξη όσοι καλούν.

Αντίστοιχα ποσοστά παρατηρούμε και σε άλλες χώρες όπως στις  Η.Π.Α. και στη Μεγάλη Βρετανία που μελετούν πολλά χρόνια το φαινόμενο και κάνουν λόγο για ποσοστό εκφοβισμού, που ξεπερνά το 40%. Στην Αγγλία γίνονται ειδικά μαθήματα για “personal and social education” και υπάρχουν ειδικά σχολεία για θύματα του bulling.

Ποιοι  είναι όμως οι εκφοβιστές;

Τα παιδιά που φέρονται ως νταήδες, συνήθως επιδεικνύουν έντονο αίσθημα αυτοεκτίμησης. Τους αρέσει να αισθάνονται ισχυρά και ότι έχουν πάντα τον έλεγχο. Παρουσιάζουν  στοιχεία προβληματικής, αντικοινωνικής και συχνά παραβατικής συμπεριφοράς, ενώ συνήθως αντιπαθούν το σχολείο, καπνίζουν ή κάνουν χρήση αλκοόλ. Οι  νταήδες συχνά προέρχονται από οικογένειες που χρησιμοποιούν τη σωματική τιμωρία στην πειθαρχία ενώ οι φροντιστές των νταήδων συνήθως  είναι αμέτοχοι και τους λείπει θαλπωρή. Τα παιδιά που είναι νταήδες είναι συχνά  προκλητικά προς μορφές εξουσίας και είναι ικανά να σπάσουν τους κανόνες.

Ποια είναι τα θύματα του εκφοβισμού;

Περνώντας στην αντίπερα όχθη, τα παιδιά που είναι θύμα εκφοβισμού είναι συχνά ανασφαλή, κοινωνικά απομονωμένα, ανήσυχα, και έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Είναι απίθανο να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους ή να προβούν σε αντίποινα και τείνουν να είναι πιο αδύναμα από τους συνομηλίκους τους. Έτσι τα παιδιά αυτά είναι ευάλωτα, παθητικά, διαφέρουν από τα άλλα καθώς είναι πιο ήσυχα. Συχνά είναι οι καλοί μαθητές, φοράνε γυαλιά, ή δεν μιλούν καλά ελληνικά, ή είναι καινούργια στο σχολείο και δεν έχουν φίλους.

Ποια είναι τα συμπτώματα του σχολικού εκφοβισμού;

Τυπικά  τα συμπτώματα ενός εκφοβιζόμενου περιλαμβάνουν πονοκέφαλο, πόνο στην κοιλιά, κακό ύπνο, θλίψη, αλλαγή συνηθειών, μεταβολή της σχολικής επίδοσης και τελικά άρνηση να πάει στο σχολείο.

Ποιοι είναι οι παρατηρητές;

Πέρα όμως από τους εκφοβιστές και τα θύματα τους, μεγάλο ρόλο στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού παίζουν και οι παρατηρητές, τα άτομα δηλαδή εκείνα που δεν μιλούν (όπως και το θύμα), βλέπουν όμως και συμμετέχουν παθητικά, αλλά με έναν τρόπο σαδιστικό. Οι παρατηρητές αντλούν και αυτοί ικανοποίηση, καθώς βλέπουν τους εκφοβιστές να  χτυπάνε τα άλλα παιδιά, και κάνουν πλάκα, γελάνε, ή βρίζουν.

Ποιες είναι οι τυπικές αντιδράσεις ενηλίκων στον εκφοβισμό;

Ο Σχολικός εκφοβισμός συχνά θεωρείται ως μια ακίνδυνη ιεροτελεστία της μετάβασης που όλα τα παιδιά θα βιώσουν. Εκτός και αν ο εκφοβισμός ενδέχεται να οδηγήσει σε σωματικές βλάβες, πολλοί ενήλικες πιστεύουν ότι είναι καλύτερα να αφεθεί να επιλυθεί από τα παιδιά και τους συνομηλίκους τους χωρίς να παρέμβουν, κάτι που όμως έχει οδηγήσει στην αύξηση του φαινομένου παγκοσμίως και στη δημιουργία μακροχρόνιων επιπτώσεων στα παιδιά που έχουν πέσει θύματα εκφοβισμού.

Ποια είναι τα μακροχρόνια αποτελέσματα του εκφοβισμού;

Ξεκινώντας από τους θύτες, τα παιδιά που είναι νταήδες ενδέχεται να έχουν νομικά ή ποινικά προβλήματα ως ενήλικες. Επίσης τα παιδιά μπορούν να μεταφέρουν τις συμπεριφορές εκφοβισμού και να βιώσουν δυσκολίες κατά την ενηλικίωση στη διαμόρφωση και διατήρηση σχέσεων. Ακόμη μεγαλύτερα είναι τα αποτελέσματα στα παιδία που πέφτουν θύματα εκφοβισμού που συχνά αντιμετωπίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και κατάθλιψη ακόμα και στην ενήλικη ζωή. Τα παιδιά που είναι θύματα εκφοβισμού θεωρούν το σχολείο ως ένα ανασφαλές έδαφος και είναι πιθανό να χάσουν περισσότερες ημέρες του σχολείου από τους συνομηλίκους τους με αποτέλεσμα  η εκπαίδευση τους να επηρεάζεται αρνητικά.

Πως πρέπει να διαχειριστεί ένας δάσκαλος το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού;

Ο δάσκαλος αρχικά πρέπει να είναι εκπαιδευμένος να διαχειρίζεται το bullying και είναι πάρα πολύ βασικό να αντιμετωπίσει την τάξη ως ομάδα, να βάζει κανόνες στην τάξη, να μιλήσει με τους μαθητές και να τους ενθαρρύνει να εκφράζονται, και να μιλούν χωρίς να φοβούνται. Αυτό που πρέπει να περάσει στα παιδιά είναι ο κανόνας πως «η βία δεν είναι αποδεκτή». Έτσι όταν ο δάσκαλος βρεθεί στην ανάγκη να αντιμετωπίσει ένα τέτοιο φαινόμενο, θα πρέπει να αναπτύξει μια σχολική πολιτική ευρείας αποδοχής για τον εκφοβισμό για να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών και των μαθητών, να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού και να βελτιωθεί το συνολικό σχολικό περιβάλλον και να εξασφαλίσει ότι συντελείται αλλαγή στην τάξη. Μπορεί επίσης να ενδυναμώσει τους μαθητές μέσω προγραμμάτων όπως παροχής συμβουλών από ψυχολόγους, η σωστής διαμεσολάβησης, ή επίλυσης των συγκρούσεων. Επίσης κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να φτιάξει το «κουτί του εκφοβισμού» όπου τα παιδιά θα γράφουν ό,τι τους συμβαίνει ή θα προτείνουν λύσεις, αλλά και κονκάρδες-βραβεία για όσα παιδιά δείχνουν σεβασμό και αλληλεγγύη, ενώ μπορεί να ορίσει και μια ομάδα παιδιών-διαμεσολαβητών.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε οι γονείς

Ενημερώνουμε, τους δράστες, τα θύματα αλλά και τους μάρτυρες. Για να αποφευχθούν καταστροφικές συνέπειες για τη μετέπειτα ζωή τους, θα πρέπει να μην είναι παθητικοί δέκτες ή επιθετικοί αλλά να βοηθηθούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα και οι μάρτυρες να μη φοβούνται να αποκαλύψουν την αλήθεια. Πρέπει λοιπόν να γίνουμε παραδείγματα οι ίδιοι για τα παιδιά μας τόσο στο σπίτι όσο και γενικότερα. Οφείλουμε  να συμβουλεύσουμε τα παιδιά να είναι σε επαγρύπνηση και να έχουν αυτοπεποίθηση ενώ μπορούμε να τους περάσουμε και κάποια μηνύματα που θα τους βοηθήσουν στην όλη διαδικασία.

Ποια μηνύματα πρέπει να δώσουμε στα παιδιά μας

Είναι πολύ σημαντικό να περάσουμε στα παιδιά μας το μήνυμα πως όλοι έχουν το δικαίωμα στη διαφορετικότητα και στην προσωπική ελευθερία και δεν είναι υποχρεωμένοι να υφίστανται την απομόνωση, τον εξευτελισμό, τη βία και την υποτίμηση από τους άλλους. Όποιος το πιστέψει αυτό για τον εαυτό του μπορεί να πείσει και τους άλλους. Ζητείστε λοιπόν από τα παιδιά σας να διευρύνουν τον κύκλο των φίλων τους και να προσέχουν ο ένας τον άλλο και ταυτόχρονα να αποφεύγουν χώρους πιθανής επίθεσης. Μάθετε τους επίσης πως θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τέτοιες καταστάσεις εκφοβισμού με έξυπνο τρόπο.

Ποιες είναι οι έξυπνες αντιδράσεις για τα παιδιά

1.                  Ενημέρωσε δασκάλους / γονείς

2.                  Μη δείχνεις πανικό ή αναστάτωση

3.                  Απόφυγέ τους αλλά όχι τρέχοντας

4.                  Αγνόησε εντελώς όσα ακούς

5.                  Χρησιμοποίησε έξυπνες απαντήσεις με χιούμορ: Αν κάποιος, για παράδειγμα, σου πει                         «Είσαι ηλίθιος», μπορείς να απαντήσεις: «Ωραία, αυτό μας κάνει δύο!»

6.                  Χαμογέλα ή γέλα με όσα ακούς σαν να μη σε ενοχλούν

Τι να προσέχουμε όλοι μας για να προλάβουμε το φαινόμενο του εκφοβισμού;

·                     Χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων

·                     Απειλές και εκβιασμός

·                     Σωματική βία, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα 

·                     Κλοπές

·                     Ζημιές στην προσωπική περιουσία κάποιου

·                     Επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων

·                     Εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες

·                     Διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών

·                     Εκβιαστικά τηλεφωνήματα, ή τηλεφωνήματα σε ακατάλληλες ώρες χωρίς απάντηση

·                     Και τέλος ηλεκτρονικό bullying μέσω κινητού τηλεφώνου ή  του διαδικτύου

. 

Μήπως σας εκμεταλλεύονται και δεν θέλετε να το αποδεχθείτε;

Ένα από τα ζητήματα με το οποίο  πολλοί άνθρωποι παλεύουν  είναι η στιγμή που συνειδητοποιούν ότι έχουν γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης, κάτι που συμβαίνει όταν ένα άλλο άτομο να επωφεληθεί από κάτι ή κάποιον, ως μέσο για να εκπληρώσουν το  βασικό τους  στόχο. Τα συγκεκριμένα άτομα εκμεταλλεύονται αυτό που αντιλαμβάνονται ως μια ευπάθεια ή ευαλωτότητα, ώστε να αποκτήσουν πλεονέκτημα απέναντι στον άλλο άνθρωπο.

Και ενώ υπάρχουν περιπτώσεις όπου είναι προφανές ότι κάποιος σας εκμεταλλεύεται, όπως όταν κάποιος αρχίζει ξαφνικά να ξοδεύει πολύ χρόνο μαζί σας και στη συνέχεια σας ζητά κάτι και έπειτα μόλις το αποκτήσει, είτε σας ζητά κάτι άλλο είτε προχωρά σε κάποιον άλλο, το γεγονός ότι σας έχει χρησιμοποιήσει είναι κάτι παρόμοιο με την κακοποίηση, μπορεί να εμφανιστεί από κει που δεν το περιμένετε και να σας αιφνιδιάσει. Όταν όμως μπούμε στη διαδικασία να αναγνωρίσουμε κάτι τέτοιο, μπορεί να αμφισβητήσουμε  τον εαυτό μας, ειδικά αν έχουμε την τάση να θέλουμε να «βλέπουμε το καλύτερο στους ανθρώπους» ή ανήκουμε στην κατηγορία που σχεδόν πάντα αναλαμβάνουμε το φταίξιμο σε κάθε περίπτωση.

Η εκμετάλλευση λοιπόν είναι πιθανό να περιέχει ένα στοιχείο «στόχευσης»  όταν κάποιος  αναγνωρίσει πως  ένα άτομο μπορεί να του φανεί χρήσιμο, οδηγώντας τον  μερικές φορές στο σημείο να μπει σε μια διαδικασία μέσα από την οποία να εκμεταλλευτεί αυτά που θεωρεί ως «τρωτά σημεία» στον άλλο, και τα οποία μπορεί στην πραγματικότητα  να αποτελούν μόνο καλό γνωρίσματα, όπως είναι το να εμπιστεύεσαι τους ανθρώπους. Σε μια διαφορετική περίπτωση τα άτομα που θα γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης μπορεί να έχουν ένα ιδανικό «μειονέκτημα», που στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο από ένα χαρακτηριστικό όπως διαφορετική ηλικία, φυλή, θρησκεία ή ακόμη και η ύπαρξη ενός παιδιού ή ακόμη και η σεξουαλική διαφορετικότητα.

Έτσι θα πρέπει να προσέχουμε όταν ξαφνικά ένα άτομο που πριν πολύ καιρό μας είχε απορρίψει, ξαφνικά μετά από μία πρόσφατη απώλεια μιας σχέσης επανέρχεται κοντά μας ζητώντας μια σχέση με ελευθερία κινήσεων και δεσμεύσεων, καθώς πολύ συχνά, το επόμενο βήμα είναι με το που μπούμε στη σχέση και διεκδικήσουμε κάτι παραπάνω να βρούμε απέναντι μας μία δικαιολογία του τύπου έχουμε διαφορετικούς χαρακτήρες ή μεγάλη διαφορά ηλικίας και διάφορα άλλα που όπως είναι προφανές υπήρχαν ήδη μέσα στο μυαλό αυτού του ατόμου, πολύ πριν μας πλησιάσει, ως πεποιθήσεις και απλά τα χρησιμοποίησε ως όπλα για την διασφάλιση της ελευθερίας του από ένα άτομο που ούτως ή άλλως είχε ήδη απορρίψει και στο παρελθόν.

Αν είστε σε μια παρόμοια κατάσταση, ρωτήστε τον εαυτό σας γιατί επιλεχθήκατε και μπορώ να σας διαβεβαιώσω, πως δεν έχει να κάνει σε καμία περίπτωση με το αν αξίζετε ως άνθρωπος, άντρας ή γυναίκα,  εραστής ή σύντροφος η όποιον άλλο ρόλο έχετε χρεωθεί, ενώ  πάντα έχει να κάνει με το πώς η κατάσταση αυτή θα μπορούσε να λειτουργήσει για το άλλο άτομο και  είναι πολύ πιθανό ότι θα σκέφτηκε πως θα νιώσετε  «κολακευμένοι» και μόνο συμμετέχοντας σε μία σχέση με το άτομο αυτό.

Όπως όμως είναι φυσικό, ένα άτομο που μπαίνει στη διαδικασία να σας εκμεταλλευτεί δεν πρόκειται ποτέ να δεχθεί ή ακόμη και να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί και δεν θα ήθελε με κανένα τρόπο να φανεί πως θέλει κάτι τέτοιο. Αντίθετα τέτοια άτομα βλέπουν  τις πράξεις τους σαν την ηλιαχτίδα στη μονότονη ζωή σας, σαν ένα θείο δώρο που σας χαρίζουν οδηγώντας σας σε ένα μαγικό ταξίδι χάρη σε αυτούς, βάζοντας σας σε μία συναρπαστική εμπειρία, αφού σας δωρίζουν κάτι από τον εαυτό τους. Νομίζουν μάλιστα πως πρέπει να νιώθετε τεράστια ικανοποίηση αφού σας δίνουν έστω και λίγο από το εγώ τους και εκλογικεύουν το γεγονός ότι σας έδωσαν κάτι έστω και εάν αυτό δεν ήταν πολύ, ή δεν ήταν αυτό που είχατε ανάγκη, ή ακόμη και εάν δεν ήταν αυτό που ζητάτε, ή δεν ήταν κοινή συναίνεση, ακόμη και εάν έχετε νιώσει πως αυτή η σχέση σας αποστραγγίζει τελείως από συναισθήματα και δυνάμεις. Έτσι τείνουν να υπερεκτιμούν όσα σας δίνουν ενώ δεν είναι καν δόσιμο αλλά μια κρυμμένη ατζέντα που κρύβει πολύ καλά ένα πλάνο και αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από το ίδιο όφελος. Και εάν το συνειδητοποιούν είναι άξιοι της τύχης τους αλλά εάν το κάνουν ασυνείδητα τότε θα συνεχίσουν να είναι δυστυχισμένοι σε κάθε σχέση τους.

Όπως όμως και να έχει εσείς έχετε ήδη υποστεί μία μεγάλη περιπέτεια

Και αυτό είναι που σας κάνει να νιώθετε τόσο πληγωμένοι μόλις συνειδητοποιήσετε πως έχετε πέσει θύματα εκμετάλλευσης από κάποιον άλλο που μπορεί να εμπιστευτήκατε, πιστέψατε, η ακόμη και παραδοθήκατε, ενώ  εκείνοι απλά σας «ανάβανε» τόσο όσο να πετύχουν τον στόχο τους.

Οι εκμεταλλευτές ξεχωρίζουν από τους ανθρώπους που ίσως  ξεκινούν με «καλές προθέσεις» και στην πορεία τα κάνουν θάλασσα, αλλά το αναγνωρίζουν  και προσπαθούν να επανορθώσουν  ή τουλάχιστον σταματούν, από το γεγονός ότι αυτοί γυρίζουν γύρω από την επιδίωξη της εκπλήρωσης των αναγκών τους των επιθυμιών και των προσδοκιών τους οι οποίες θα πρέπει να ικανοποιούνται ακόμη και επιθετικά (με τη βία), ενδεχομένως με ένα χαμόγελο στο πρόσωπό τους, λέγοντας σας πώς και οι δύο βγαίνετε κερδισμένοι από αυτό. Δεν πρόκειται όμως ποτέ να νοιαστούν για το αντίκτυπο που έχει η κάθε πράξη τους πάνω σας επειδή θα συνεχίσουν να σας χρησιμοποιούν μέχρι να αποκτήσουν ό, τι θέλουν ή να σας κόψουν  την γενναιόδωρη «προσφορά» τους.

Αν αισθάνεστε λοιπόν ότι κάποιος σας εκμεταλλεύεται, είναι πολύ πιθανό να συμβαίνει κάτι τέτοιο στην πραγματικότητα

Να θυμάστε λοιπόν πάντα πως η φιλία ή μια σχέση δημιουργεί το αίσθημα και μοιάζει με τη φιλία ή μια σχέση. H εκμετάλλευση, φαίνεται  και σας  κάνει να αισθάνεστε σαν εκμετάλλευση.

Άρα πάρτε μια ανάσα, ανασυγκροτηθείτε και κάντε ένα βήμα πίσω και επαναπροσδιορίστε τη συγκεκριμένη σχέση…..  

Δρ Γ. Λυράκος, MSc, PhD, CPsychol