Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, διάγνωση και αντιμετώπιση

Αρθρογραφεί ο Δρ Λυράκος Γεώργιος 

Ψυχολόγος Υγείας CBT Ψυχοθεραπευτής

Τα ιδεοψυχαναγκαστικά χαρακτηριστικά μπορεί να παίζουν κάποιο ρόλο στην καθημερινότητά μας. Πολλές  φορές αναρωτιόμαστε αν έχουμε σβήσει το μάτι της κουζίνας ή αν έχουμε κλειδώσει την πόρτα του σπιτιού, του αυτοκινήτου ή του γραφείου ή τραγουδάμε για αρκετές μέρες την ίδια μελωδία, πιάνουμε τον εαυτό μας να χτυπάει  ξύλο για να μην συμβεί κάτι κακό ή αποφεύγουμε να κοιτάξουμε μαύρη γάτα ή μερικοί άνθρωποι ακόμη και ιερέα γιατί πιστεύουμε ότι θα μας συμβεί κάτι κακό. 

Τι σημαίνει όμως αυτό; Είμαστε όλοι μας υποψήφιοι θεραπευόμενοι για ψυχοθεραπεία;

Η διαφορά ανάμεσα στον παθολογικό ιδεοψυχαναγκασμό από έναν απλό ιδεοψυχαναγκασμό, έχει να κάνει συνήθως με την ποσότητα και όχι με την ποιότητα. Η ένταση της συμπτωματολογίας καθώς και το υπερβολικό άγχος, όταν δεν εμφανίζονται η ιδεοληψία ή ο ψυχαναγκασμός, είναι πάρα πολύ μεγάλη, με συνέπεια το άτομο να επιβαρύνεται σε μεγάλο βαθμό κάτι, που έχει ως αποτέλεσμα επιβάρυνση στην λειτουργικότητά του. Τέλος το άτομο δεν μπορεί να αποχωριστεί ή να παραιτηθεί από τις ιδεοληψίες και τους ψυχαναγκασμούς.

Η διάγνωση της Ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής μπορεί να τεθεί μόνο από έναν εξειδικευμένο επαγγελματία ψυχικής υγείας. Για να λάβετε μια διάγνωση OCD, πρέπει να πληροίτε ορισμένα διαγνωστικά κριτήρια που ορίζονται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, πέμπτη έκδοση (DSM-5)(2013).

Μέχρι πριν λίγα χρόνια η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ανήκε στις αγχώδεις διαταραχές, όμως σύμφωνα με τα νέα διαγνωστικά κριτήρια μαζί με κάποιες άλλες σχετιζόμενες με αυτή διαταραχές, ανήκουν πλέον σε ειδική κατηγορία νοσημάτων. Δεν θεωρούνται πλέον «αγχώδεις διαταραχές». Αυτό οφείλεται σε αυξανόμενες ερευνητικές ενδείξεις που αποδεικνύουν κοινά χαρακτηριστικά που υπάρχουν ανάμεσα σε διάφορες διαταραχές που σχετίζονται με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, τις  ιδεοληπτικές σκέψεις ή / και τις επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές.

Οι διαταραχές στο κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνουν την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, τη σωματική δυσμορφική διαταραχή και την τριχοτιλλομανία (διαταραχή έλξης των μαλλιών), καθώς και δύο νέες διαταραχές: τη διαταραχή συσσώρευσης (hoarding disorder) και τη διαταραχή αποτοξίνωσης (skin-picking).

Εάν σας δοθεί λοιπόν μια διάγνωση Ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής, αυτό σημαίνει ότι έχετε μια χρόνια ψυχική νόσο που  απαιτεί μια  δια βίου θεραπευτική αντιμετώπιση.

Δεν πρέπει όμως να φοβάστε καθώς υπάρχουν αποτελεσματικοί τρόποι αντιμετώπισης και διαχείρισης της συγκεκριμένης νόσου και πολλοί άνθρωποι με τη διαταραχή ζουν παραγωγικές, ευτυχισμένες ζωές.

Ας δούμε όμως μαζί πως γίνεται η διάγνωση της Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής που στη συνέχεια για ευκολία αποκαλώ OCD (obsessive compulsive disorder) από τον αγγλικό διεθνή όρο που αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο.

ΔΙΑΓΝΩΣΗ

Ο ψυχίατρος  ή ο ψυχολόγος θα καθορίσει εάν πληροίτε τα συγκεκριμένα κριτήρια της Ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής που αναφέρονται στο DSM-5, που είναι και το πιο πρόσφατο σύστημα αξιολόγησης και ταξινόμησης των ψυχικών νοσημάτων, κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου που γίνεται η ψυχολογική αξιολόγηση. Τα συμπτώματά σας πρέπει να ανταποκρίνονται τόσο στα γενικά όσο και στα ειδικά χαρακτηριστικά της Ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής.

Για να λάβετε μια διάγνωση OCD, πρέπει να πληροίτε αρχικά τα παρακάτω  γενικά κριτήρια:

Πρέπει να έχετε εμμονές και καταναγκασμούς

Οι εμμονές και οι καταναγκασμοί πρέπει να επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινή σας ζωή. Μπορεί ή όχι να συνειδητοποιήσετε ότι οι εμμονές και οι καταναγκασμοί σας είναι υπερβολικές ή παράλογες

Οι εμμονές σας πρέπει να πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια:

1. Είναι συναρπαστικές, επαναλαμβανόμενες και επίμονες σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες που προκαλούν δυσφορία.
2.  Οι σκέψεις δεν αποτελούν απλά υπερβολικές ανησυχίες για τα προβλήματα της πραγματικής ζωής.
3.  Προσπαθείτε ανεπιτυχώς να καταστείλετε ή να αγνοήσετε τις ανησυχητικές σκέψεις, τις προτροπές ή τις εικόνες.
4. Μπορεί ή όχι να γνωρίζετε ότι το μυαλό σας δημιουργεί απλώς αυτές τις σκέψεις και ότι δεν αποτελούν πραγματική απειλή.

Οι καταναγκασμοί σας πρέπει να πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια:

1. Υπερβολική και επαναλαμβανόμενη τελετουργική συμπεριφορά που αισθάνεστε ότι πρέπει να εκτελέσετε σε απάντηση μιας ιδεοληψίας ή σύμφωνα με κανόνες, οι οποίοι πρέπει να εφαρμοστούν αυστηρά ή αλλιώς κάτι κακό θα συμβεί. Παραδείγματα τέτοιας συμπεριφοράς περιλαμβάνουν το πλύσιμο των χεριών, την τακτοποίηση των αντικειμένων, την καταμέτρηση, τις σιωπηλές νοερές τελετουργίες όπως προσευχές, μετρήσεις, σιωπηρές επαναλήψεις λέξεων, τον έλεγχο των κλειδαριών των θυρών κλπ.
2. Οι τελετουργικοί καταναγκασμοί διαρκούν τουλάχιστον μία ώρα ή περισσότερο την ημέρα
3. Εκτελείτε αυτές τις τελετουργίες ή τις νοερές πράξεις για να μειώσετε το σοβαρό άγχος που προκαλείται από τις ιδεοληπτικές σκέψεις. Ωστόσο, αυτές οι συμπεριφορές ή νοερές πράξεις δεν συνδέονται με ρεαλιστικό τρόπο με αυτές τις σκέψεις, για τις οποίες έχουν σχεδιαστεί να εξουδετερώνουν ή να αποτρέπουν, ή είναι σαφώς υπερβολικές.

Οι αλλαγές από το προηγούμενο DSM IV

Η διαφορά από το παλιότερο διαγνωστικό εγχειρίδιο είναι ότι τώρα πια τα πράγματα δεν είναι μόνο άσπρα ή μαύρα κάτι που σημαίνει ότι μπορεί να υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα επίγνωσης από την μεριά του ασθενή. Έτσι μπορεί να υπάρχει:

1. καλή επίγνωση της κατάστασης,
2. φτωχή επίγνωση ή και
3. απουσία επίγνωσης των παραληρηματικών πεποιθήσεων της Ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής (δηλ., Πλήρης πεποίθηση ότι οι πεποιθήσεις της  Ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής είναι αληθείς).

Φανταστείτε πόσο βασανιστικό είναι για έναν άνθρωπο να μην μπορεί να καταλάβει ότι κάποιες σκέψεις που βασανίζουν το μυαλό του είναι ιδεοληπτικές και όχι αληθινές. Ζει έναν εφιάλτη χωρίς να είναι αληθινός και όμως τον βιώνει σαν αληθινό.

Αυτή η αλλαγή στα διαγνωστικά κριτήρια, τονίζει επίσης ότι η παρουσία απουσίας επίγνωσης / παραληρηματικών πεποιθήσεων δικαιολογεί τη διάγνωση της σχετικής Ιδεοψυχαναγκαστικής ή παρόμοιας διαταραχής αντί για διάγνωση στο φάσμα της σχιζοφρένειας και για άλλη ψυχωτική διαταραχή.

Επίσης, η Ένωση Αμερικανών Ψυχολόγων (APA), σημειώνει ότι ο νέος προσδιοριστής που σχετίζεται με tic, για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή αντικατοπτρίζει την εγκυρότητα της έρευνας (και την κλινική εγκυρότητα) της «ταυτοποίησης ατόμων με τρέχουσα ή προηγούμενη συνυπάρχουσα διαταραχή tic, επειδή αυτή η συνοσηρότητα μπορεί να έχει σημαντικές κλινικές επιπτώσεις».

Ας δούμε όμως τα συμπτώματα με απλά λόγια

Ο όρος ιδεοληψία αναφέρεται σε μια έμμονη σκέψη, την οποία όσο το άτομο προσπαθεί να την αποφύγει, τόσο πιο έντονα ξαναγυρίζει στο νου του, και τόσο περισσότερο επιμένει ενώ είναι ταυτόχρονα ανεπιθύμητη και ελκυστική. Η ιδεοληψία μπορεί να πάρει τη μορφή μιας λέξης, μιας επιγραμματικής φράσης ή και μιας εικόνας.

Αυτή η επαναλαμβανόμενη ψυχαναγκαστική σκέψη μπορεί να γίνει ο στίχος ενός ποιήματος ή μια βλαστήμια, που συχνά σχετίζεται με τα θεία. Έτσι η ιδεοληψία μπορεί να είναι αντί για μια απλή σκέψη,  η έμμονη απασχόληση με κάποιο θέμα προσωπικό ή και κάποιο αφηρημένο φιλοσοφικό πρόβλημα.

Το άτομο ξαναγυρίζει στο ίδιο θέμα επαναληπτικά, μηρυκαστικά,  χωρίς να φτάνει ποτέ σ’ ένα συμπέρασμα. Άλλες φορές είναι μια ιδέα, ένας φόβος και επιθυμία μαζί ότι θα κάνει κάτι κακό (π.χ. ένας σύζυγος που φοβάται ότι θα μαχαιρώσει τη γυναίκα του ενώ κοιμάται ή μια μητέρα που φοβάται ότι θα σκοτώσει τα παιδιά της, ιδέα που επιστρέφει πιο έντονη στη θέα ενός μαχαιριού ή ενός μαγειρικού σκεύους), με άλλα λόγια, η ιδέα μιας επιθετικής ή, γενικότερα, μιας απαγορευμένης πράξης, που συχνά μπορεί να είναι και σεξουαλική (όπως το φόβο μήπως του αρέσουν άτομα του ίδιου φύλου χωρίς το άτομο να έχει εκδηλώσει ποτέ ομοφυλόφιλη συμπεριφορά), που το άτομο φοβάται ότι από τη μια στιγμή στην άλλη θα πραγματοποιήσει.

Οι πιο συνηθισμένοι τύποι ιδεοληψίας που συναντάμε συχνά στη θεραπεία είναι: η μόλυνση από μικρόβια και ότι ο ασθενής θα τα μεταδώσει σε αγαπημένα πρόσωπα του περιβάλλοντός του, η παθολογική αμφιβολία κατά την οποία το  άτομο νιώθει ότι έχει ξεχάσει κάτι, η ιδεοληψία της συμμετρίας και της ακρίβειας που οδηγεί τα άτομα σε ψυχαναγκαστική βραδύτητα, και οι ιδεοληψίες θρησκευτικού, σεξουαλικού και επιθετικού περιεχομένου. 

Θεραπεία της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής

Η θεραπεία της ιδεοψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς  μπορεί να μην οδηγήσει σε θεραπεία, αλλά μπορεί να βοηθήσει τα συμπτώματα να  ελεγχθούν έτσι ώστε να μην κατακλύζουν την καθημερινή σας ζωή. Μερικοί άνθρωποι χρειάζονται θεραπεία για το υπόλοιπο της ζωής τους.

Οι δύο κύριες θεραπείες για την OCD είναι η ψυχοθεραπεία και τα φάρμακα. Συχνά, η θεραπεία είναι πιο αποτελεσματική όταν συνδιάζονται οι δύο αυτές θεραπείες.

Ψυχοθεραπεία

Η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (CBT), ένας από τους πιο σύγχρονους τύπους ψυχοθεραπείας, είναι αποτελεσματική για πολλούς ανθρώπους με OCD. Η πρόληψη  έκθεσης και απόκρισης (Exposure and response prevention-ERP), που είναι μία από τις μεθόδους της θεραπείας CBT, περιλαμβάνει τη σταδιακή έκθεση του ασθενή σε ένα φοβικό αντικείμενο ή μια εμμονή, όπως τη βρωμιά, αφού πρώτα ο θεραπευτής σας έχει μάθει υγιείς τρόπους αντιμετώπισης του άγχους σας. Η μέθοδος ERP απαιτεί προσπάθεια και πρακτική, αλλά μπορείτε να απολαύσετε μια καλύτερη ποιότητα ζωής μόλις μάθετε να διαχειρίζεστε τις εμμονές και τους καταναγκασμούς σας.

Η θεραπεία μπορεί να πραγματοποιηθεί σε ατομικές, οικογενειακές ή ομαδικές συνεδρίες.

Φαρμακευτική αγωγή

Ορισμένα ψυχιατρικά φάρμακα μπορούν να βοηθήσουν στον έλεγχο των εμμονών και των καταναγκασμών της OCD. Συνηθέστερα, τα αντικαταθλιπτικά δοκιμάζονται πρώτα αλλά ο ψυχίατρος σας μπορεί να συνταγογραφήσει παράλληλα και κάποιο άλλο ψυχιατρικό φάρμακο ανάλογα με το βαθμό και τη βαρύτητα των συμπτωμάτων.

Αντιμετωπίζοντας την καθημερινότητα 

Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι μια χρόνια πάθηση, που σημαίνει ότι μπορεί πάντα να είναι μέρος της ζωής σας. Και ενώ η OCD απαιτεί τη θεραπεία από έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας, μπορείτε και σεις να κάνετε κάποια πράγματα για τον εαυτό σας για να στηρίξετε το πρόγραμμα θεραπείας σας:

• Πάρτε τα φάρμακά σας σύμφωνα με τις οδηγίες. Ακόμη και αν αισθάνεστε καλά, αντισταθείτε στον πειρασμό να παραλείψετε τα φάρμακά σας. Εάν σταματήσετε, τα συμπτώματα της OCD είναι πιθανό να επιστρέψουν.

• Δώστε προσοχή στα προειδοποιητικά σήματα. Εσείς και ο γιατρός σας ίσως έχετε εντοπίσει προβλήματα που μπορούν να προκαλέσουν τα συμπτώματα της OCD. κάντε  ένα σχέδιο ώστε να ξέρετε τι πρέπει να κάνετε εάν τα συμπτώματα επιστρέψουν. Επικοινωνήστε με το γιατρό ή τον θεραπευτή σας εάν παρατηρήσετε τυχόν αλλαγές στα συμπτώματα ή στο  πώς αισθάνεστε.

• Ελέγξτε πρώτα πριν πάρετε άλλα φάρμακα. Επικοινωνήστε με το γιατρό που σας κουράρει για την OCD πριν πάρετε τα φάρμακα που συνταγογραφούνται από άλλο γιατρό ή πριν πάρετε οποιαδήποτε φάρμακα, βιταμίνες, βότανα ή άλλα συμπληρώματα για να αποφύγετε πιθανές αλληλεπιδράσεις.

• Εξασκηθείτε σε ότι μαθαίνετε. Δουλέψτε με τον ψυχολόγο σας για να εντοπίσετε τις τεχνικές και τις δεξιότητες που βοηθούν στη διαχείριση των συμπτωμάτων και να τις εξασκείτε τακτικά.

Αντιμετώπιση και υποστήριξη στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή

Η αντιμετώπιση της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής μπορεί να αποτελέσει πρόκληση. Τα φάρμακα μπορεί να έχουν ανεπιθύμητες παρενέργειες και μπορεί να αισθάνεστε ντροπιασμένοι ή θυμωμένοι για την ύπαρξη μιας πάθησης που απαιτεί μακροχρόνια θεραπεία. Εδώ είναι μερικοί τρόποι για να βοηθήσετε να αντιμετωπίσετε τη OCD:

• Μάθετε για την ΟCD. Η εκμάθηση της κατάστασής σας μπορεί να σας ενδυναμώσει και να σας παρακινήσει να τηρήσετε το θεραπευτικό σας σχέδιο.

• Συμμετοχή σε μια ομάδα υποστήριξης. Η προσέγγιση σε άλλους που αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις μπορεί να σας προσφέρει υποστήριξη και να σας βοηθήσει να αντιμετωπίσετε τις προκλήσεις.

• Μείνετε επικεντρωμένοι στους στόχους σας. Κρατήστε στο μυαλό σας τους στόχους θεραπείας και θυμηθείτε ότι η βελτίωση στην OCD είναι μια συνεχής διαδικασία.

• Βρείτε υγιεινές μεθόδους να αποφορτίζεστε. Εξερευνήστε υγιείς τρόπους για να διοχετεύσετε την ενέργειά σας, όπως χόμπι και ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Να ασκείστε τακτικά, να τρώτε μια υγιεινή διατροφή και να έχετε επαρκή ύπνο.

• Μάθετε τη χαλάρωση και τη διαχείριση του στρες. Οι τεχνικές διαχείρισης του άγχους, όπως ο διαλογισμός, η απεικόνιση, η χαλάρωση των μυών, το μασάζ, η βαθιά αναπνοή, η γιόγκα ή το tai chi μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση του άγχους και του στρες.

• Ακολουθήστε τις τακτικές σας δραστηριότητες. Πηγαίνετε στη δουλειά ή στο σχολείο όπως συνήθως. Περάστε χρόνο με την οικογένεια και τους φίλους σας. Μην αφήνετε την  ΟCD να παρεμποδίζει τη ζωή σας.

Βιβλιογραφία

1. Moran, M. (n.d.). PsychiatryOnline | Psychiatric News | News Article. PsychiatryOnline | Home. Retrieved April 2, 2013, from http://journals.psychiatryonline.org/newsarticle.aspx?articleid=1653568

2. NIMH - What is OCD?. (n.d.). NIMH • Home. Retrieved April 2, 2013, from http://www.nimh.nih.gov/health/publications/obsessive-compulsive-disorder-when-unwanted-thoughts-take-over/what-is-ocd.shtml

3. OCD and Related Disorders Program. (n.d.). Massachusetts General Hospital. Retrieved April 2, 2013, from https://mghocd.org/dsm-5/

4. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/obsessive-compulsive-disorder/diagnosis-treatment/drc-20354438