Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και πως να βοηθησουμε τον εαυτό μας μέσα από την ψυχοθεραπεία

 

Αρθρογραφεί ο Δρ. Γεώργιος Λυράκος
Κλινικός Ψυχολόγος Υγειας- CBT ψυχοθεραπευτής

Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι μια νόσος που τα τελευταία χρόνια συναντάμε όλο και συχνότερα στη ψυχοθεραπεία. Είναι δε μία από τις πιο δύσκολες κλινικές καταστάσεις στην αντιμετώπιση της, καθώς ο ασθενής εμφανίζει είτε εμμονικές συμπεριφορές είτε σκέψεις που αποκαλούνται ιδεοληψίες και οι οποίες βασανίζουν το μυαλό του σε καθημερινή βάση. Σε αυτό αν προσθέσουμε και τις καταναγκαστικές συμπεριφορές που καταλήγουν τα άτομα για να μειώσουν το άγχος που τους προκαλούν οι σκέψεις τους, μπορούμε να καταλάβουμε τη δυσκολία στην καθημερινότητα αυτών των ανθρώπων.

Οι  ιδεοληψίες αναλυτικά, είναι σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις που εισβάλουν αιφνίδια, είναι επίμονες και επαναλαμβανόμενες και οδηγούν σε καταναγκασμούς, δηλαδή επαναλαμβανόμενες, σκόπιμες συμπεριφορές, ή νοητικές δραστηριότητες που χαρακτηρίζονται από τελετουργικό χαρακτήρα και αποσκοπούν στη μείωση των ιδεοληψιών και στη μείωση του άγχους  που προκαλούν οι ιδεοληψίες. Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ποικίλλει στη σοβαρότητα, αλλά αν δεν θεραπευτεί, μπορεί να περιορίσει τη λειτουργικότητα κάποιου στη δουλειά, στο σχολείο ή στο σπίτι.

Σαν διαταραχή, υπολογίζεται ότι επηρεάζει το 2% του πληθυσμού κάποια στιγμή στη ζωή τους, και μπορεί να συνυπάρχει με άλλες καταστάσεις, όπως είναι  οι διαταραχές άγχους, η κατάθλιψη, και οι διατροφικές διαταραχές. Τυπικά εμφανίζεται στην παιδική ηλικία, στην εφηβεία ή στην πρώιμη ενηλικίωση.

Σύμφωνα με το σύστημα ταξινόμησης ψυχικών νοσημάτων (DSM-5), τα διαγνωστικά κριτήρια για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή περιλαμβάνουν την παρουσία ιδεοληψιών, καταναγκασμών ή και των δύο, όπου:

Οι ιδεοληψίες είναι σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις με αιφνίδια εισβολή, οι οποίες είναι επίμονες, επαναλαμβανόμενες και ανεπιθύμητες, που στους περισσότερους ανθρώπους προκαλούν ανησυχία και στρες. Το άτομο προσπαθεί να αγνοήσει τις ιδεοληψίες, να τις καταπιέσει ή να τις εξουδετερώσει με μια διαφορετική σκέψη ή πράξη.

Οι καταναγκασμοί είναι επαναλαμβανόμενες, πράξεις (ή σκέψεις) που έχουν τελετουργικό χαρακτήρα και αποσκοπούν στη μείωση των ιδεοληψιών και του άγχους που προκαλούν οι ιδεοληψίες. Ο σκοπός τους είναι να καταπολεμήσουν το άγχος και την ανησυχία ή να αποφύγουν ένα τρομερό συμβάν ή κατάσταση, αλλά δεν συνδέονται πραγματικά με αυτά τα αποτελέσματα ή είναι υπερβολικοί.

Αυτές οι ιδεοληψίες και οι καταναγκασμοί είναι χρονοβόρες αφού απαιτούν πάνω από μια ώρα την ημέρα ή προκαλούν κλινικά σημαντικό άγχος ή δυσλειτουργία στο άτομο. Για τη διάγνωση της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής, τα συμπτώματα δεν πρέπει να εξηγούνται καλύτερα από κάποια άλλη ψυχική διαταραχή ή ιατρικό πρόβλημα .

Οι ιδεοληψίες μπορεί να είναι συγκεκριμένες και να έχουν μεγάλο εύρος: περιλαμβάνουν ιδεοληψίες μόλυνσης, ιδεοληψίες τάξεις και συμμετρίας, ιδεοληψίες σεξουαλικότητας, θρησκευτικότητας, ηθικότητας και ιδεοληψίες επιθετικότητας, κα.

Ως  απάντηση σε αυτές, οι περισσότεροι άνθρωποι με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή εμφανίζουν καταναγκασμούς, όπως το πλύσιμο των χεριών, την επανάληψη ή το μέτρημα αντικειμένων, την επιβεβαίωση, ή τον έλεγχο ( να δουν αν έχουν κλειδώσει όλες τις πόρτες, ή αν έχουν κλείσει την ηλεκτρική κουζίνα ή το θερμοσίφωνα για παράδειγμα). Επίσης μπορεί να σκέφτονται νοητικά πράγματα που δεν είναι εμφανή στους άλλους. Οι καταναγκασμοί αυτοί μπορεί μα μειώνουν προσωρινά τα συναισθήματα που προέρχονται από τις ιδεοληψίες, όπως η ανησυχία, το άγχος ή η αίσθηση ότι κάτι δεν είναι σωστό.

Επίσης, οι άνθρωποι με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή συχνά αποφεύγουν χώρους,  ανθρώπους  ή καταστάσεις που προκαλούν τις ιδεοληψίες και τους καταναγκασμούς. Μπορεί να έχουν δυσλειτουργικές πεποιθήσεις που να περιλαμβάνουν έντονη αίσθηση υπευθυνότητας, αβεβαιότητα, τελειομανία ή μια υπερβολική άποψη για τη σημασία των επίμονων σκέψεων.

Παρόλα αυτά οι άνθρωποι με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή έχουν ως ένα βαθμό την αίσθηση της κατάστασης. Κάποιος μπορεί να αναγνωρίζει ότι οι ιδεοληψίες που σχετίζονται με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (που οδηγούν σε καταναγκασμούς για την αποφυγή ενός τρομερού γεγονότος, π.χ.) δεν είναι αληθινές. Κάποιος άλλος όμως ίσως να σκέφτεται ότι οι πεποιθήσεις του είναι αληθινές ή θα μπορούσαν να είναι αληθινές.

Η σοβαρότητα των συμπτωμάτων μπορεί  να ποικίλλει με τον καιρό, αλλά η διαταραχή μπορεί να επιμένει για χρόνια ή δεκαετίες αν δεν θεραπευτεί.

 Σε αρκετές περιπτώσεις  η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή παρουσιάζει συνοσηρότητα  με  μείζονα κατάθλιψη σε ποσοστό 20-22% , ενώ η πιθανότητα εμφάνισης κατάθλιψης σε όλη τη διάρκεια ζωής ενός ασθενούς με ΙΔΨ  κυμαίνεται σε ποσοστό 54-66%. Όσον αφορά τη συνοσηρότητα με άλλες αγχώδεις διαταραχές, η πιο συχνή είναι η κοινωνική φοβία σε ποσοστό 4-26%. Επίσης, μπορεί να υπάρξει συνοσηρότητα με διαταραχή προσωπικότητας στο 50% των ασθενών, με συχνότερη την παρουσία εξαρτητικών και παθητικοπεπιθετικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, ενώ ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας παρουσιάζει μόνο το 10-25% των ασθενών με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Ακόμη τα άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ίσως να έχουν διαταραχές όπως η σωματική δυσμορφική διαταραχή, η τριχοτιλλομανία και η διαταραχή εκδοράς.

Η θεραπεία που ενδείκνυται για την ΙΔΨ ειναι η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία που βάζει το άτομο με τη διαταραχη να αντινμετωπίσει τις ιδεολογίες και τους ψυχαναγκασμούς του μέσα από προοδευτική έκθεση για την απόσβεση του αγχους που προκαλούν οι σκέψεις αυτές 

Ας δούμε λοιπόν κάποιες συμβουλές για το πως μπορούμε να διαχειριστούμε τον την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΔΨ)  

1. Να περιμένετε πάντα το απροσδόκητο. Μπορείτε να έχετε μια εμμονική σκέψη οποιαδήποτε στιγμή ή σε οποιοδήποτε μέρος. Μην εκπλαγείτε όταν εμφανίζονται παλιές ή ακόμα και νέες. Μην τις αφήσετε να σας ρίξουν ψυχολογικά. Να είστε έτοιμοι να χρησιμοποιήσετε τα θεραπευτικά εργαλεία σας ανά πάσα στιγμή και σε οποιοδήποτε μέρος. Επίσης, εάν εμφανιστούν νέες σκέψεις, φροντίστε να ενημερώσετε τον θεραπευτή σας για να μπορέσετε να τον κρατήσετε ενήμερο.

 2. Να είστε πρόθυμοι να δεχτείτε τον κίνδυνο. Ο κίνδυνος είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής και ως εκ τούτου δεν μπορεί να απαλλαγείτε εντελώς από αυτόν. Να θυμάστε όμως ότι το να μην ανακάμπτεις είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος από όλους.

 3. Μην αναζητάτε ποτέ επιβεβαίωση από τον εαυτό σας ή τους άλλους. Αντίθετα, πείτε στον εαυτό σας ότι το χειρότερο θα συμβεί, συμβαίνει ή έχει ήδη συμβεί. Η επιβεβαίωση θα ακυρώσει τα αποτελέσματα οποιασδήποτε θεραπευτικής εργασίας που χρησιμοποιείτε και θα σας εμποδίσει να βελτιωθείτε. Η αναζήτηση επιβεβαίωσης είναι ένας καταναγκασμός, ανεξάρτητα από το πώς μπορείτε να προσπαθήσετε να το δικαιολογήσετε.

4. Προσπαθήστε πάντα, όσο δύσκολο και αν σας φαίνεται, να συμφωνείτε με όλες τις εμμονικές σκέψεις – μην τις αναλύετε ποτέ, μην αμφισβητείτε ή διαφωνείτε μαζί τους. Τα ερωτήματα που θέτουν δεν είναι αληθινά ερωτήματα και δεν υπάρχουν πραγματικές απαντήσεις σε αυτά. Προσπαθήστε να μην είστε πολύ λεπτομερείς όταν συμφωνείτε - απλά πείτε ότι οι σκέψεις είναι αληθινές και πραγματικές.

 5. Μη χάνετε χρόνο προσπαθώντας να αποτρέψετε ή να μην σκεφτείτε τις σκέψεις σας. Αυτό θα έχει μόνο το αντίθετο αποτέλεσμα και θα οδηγήσει σε περισσότερες σκέψεις. Μελέτες έχουν δείξει ότι δεν μπορείτε να σταματήσετε ή να διώξετε από το μυαλό σας αποτελεσματικά συγκεκριμένες σκέψεις. Το σύνθημά σας θα πρέπει να είναι: «Αν θέλεις να τις σκέφτεσαι λιγότερο, σκέψου τες περισσότερο».

 6. Προσπαθήστε να μην τα βλέπετε όλα σαν άσπρο και μαύρο, ούτε να σκέπτεστε πως τα πράγματα είναι όλα ή τίποτα – μην πείτε στον εαυτό σας ότι ένα πισωγύρισμα σημαίνει ότι έχετε αποτύχει ολοκληρωτικά. Εάν δεν συγκρατηθείτε και κάνετε έναν καταναγκασμό, μπορείτε πάντα να τον μετατρέψετε και να κάνετε κάτι για να τον ακυρώσετε. Τα καλά νέα είναι ότι είστε σε αυτό για μεγάλο χρονικό διάστημα και έχετε πάντα μια άλλη ευκαιρία. Είναι φυσιολογικό να κάνετε λάθη όταν μαθαίνετε νέες δεξιότητες, ειδικά στη θεραπεία. Συμβαίνει σε όλους πότε πότε. Αποδεχτείτε το. Ακόμα κι αν έχετε μια μεγάλη αποτυχία, μην την αφήσετε να σας ρίξει. Θυμηθείτε το ρητό, «Ένα σφάλμα δεν είναι υποτροπή». Αυτό σημαίνει ότι δεν επιστρέφετε ποτέ στην αρχή. Για να το κάνετε αυτό, θα πρέπει να ξεχάσετε όλα όσα έχετε μάθει μέχρι εκείνο το σημείο, και αυτό πραγματικά δεν είναι δυνατό. Θυμηθείτε επίσης τα ρητά, «Μην μπερδεύεις ποτέ μια ήττα με μια τελική ήττα» (F. Scott Fitzgerald) και όπως λένε στους AA, «Μπορείς πάντα να ξεκινήσεις τη μέρα σου από την αρχή».

7. Να θυμάστε ότι η αντιμετώπιση των συμπτωμάτων σας είναι αποκλειστικά δική σας ευθύνη. Μην εμπλέκετε άλλους στην εργασία σας στη θεραπεία (εκτός αν σας το πει ο θεραπευτής σας) και μην περιμένετε να σας δώσουν ώθηση ή να σας παρακινήσουν. Δεν θα είναι πάντα εκεί όταν τους χρειαστείτε, αλλά ΕΣΕΙΣ είστε πάντα εκεί για εσάς.

 8. Μην είστε πολύ ανυπόμονοι με την πρόοδό σας και μην συγκρίνετε τον εαυτό σας με κάποιον άλλο. Ο καθένας πάει με τον δικό του ρυθμό. Αντίθετα, προσπαθήστε απλώς να εστιάσετε στην εκτέλεση των καθημερινών εργασιών θεραπείας που έχετε συμφωνήσει με το θεραπευτή σας, μια μέρα κάθε φορά.

 9. Όταν έχετε μια επιλογή, πηγαίνετε πάντα κόντρα στο άγχος, ποτέ μην προσπαθείτε να το αποφύγετε. Ο μόνος τρόπος για να ξεπεράσεις έναν φόβο είναι να τον αντιμετωπίσεις. Δεν μπορείτε να ξεφύγετε από τις δικές σας σκέψεις, επομένως δεν έχετε άλλη επιλογή από το να τις αντιμετωπίσετε. Εάν θέλετε να ανακάμψετε, θα πρέπει να το κάνετε αυτό.

 10. Όταν αντιμετωπίζετε δύο πιθανές επιλογές για το τι να αντιμετωπίσετε, επιλέξτε τη δυσκολότερη από τις δύο όποτε είναι δυνατόν.

 11. Επανεξετάζετε καθημερινά τις εργασίες θεραπείας για το σπίτι, ακόμα κι αν νομίζετε ότι τις γνωρίζετε όλες. Είναι εύκολο να τα παραβλέψετε — ειδικά αυτές που δεν ανυπομονείτε να κάνετε.

12. Εάν ο θεραπευτής σας σας δώσει μια εργασία που δεν νιώθετε έτοιμοι να κάνετε, μπορείτε να μιλήσετε και να του το πείτε. Ως το ήμισυ της ομάδας θεραπευτή-ασθενούς, θα πρέπει να μπορείτε να έχετε λόγο στη δική σας θεραπεία. Ο στόχος είναι η εργασία για το σπίτι να δημιουργήσει κάποιο άγχος για να συνηθίσετε να ανέχεστε - να μην σας κατακλύσει και να σας προκαλέσει πισωγύρισμα. Από την άλλη, μην φοβάστε να τσιτώσετε λίγο τον εαυτό σας όποτε μπορείτε.

 13. Μην περιμένετε την «τέλεια στιγμή» για να ξεκινήσετε τις εργασίες θεραπείας για το σπίτι. Η αναβλητικότητα είναι χαρακτηριστικό της ΙΨΔ πολλών ανθρώπων, γι' αυτό ξεκινήστε τις εργασίες θεραπείας για το σπίτι την ημέρα που θα τις πάρετε. Η τέλεια στιγμή είναι κάθε φορά που ξεκινάτε να τις κάνετε.

 14. Μην παρασυρθείτε από την τελειομανία. Η τελειομανία μπορεί να είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό της ΙΨΔ. Μπορεί να βρείτε την ΙΨΔ σας να σας λέει ότι αν δεν κάνετε τέλεια την εργασία σας, δεν θα γίνετε καλά. Αν όντως πιάνεις τον εαυτό σου να έχει μια εμμονή με το να πρέπει να κάνεις τέλεια την εργασία σου, κινδυνεύεις να τη μετατρέψεις σε άλλον καταναγκασμό. Προσέξτε αν νιώθετε πως  πρέπει να κάνετε την εργασία σας σύμφωνα με τους ίδιους άκαμπτους κανόνες κάθε φορά που την κάνετε. Επίσης, μην κάνετε τις εργασίες σας τόσο υπερβολικά ώστε να σας πάρει όλη την ημέρα. Να θυμάσαι ότι έχετε και μια ζωή να ζήσετε.

 15. Προσπαθήστε να διαβάζετε τις εργασίες για το σπίτι σας στην αρχή κάθε μέρας. Μην υποθέτετε ότι τα γνωρίζετε όλα και δεν θα τα ξεχάσετε.

16. Όταν εκτελείτε εργασίες, προσέξτε να μην παρέχετε στον εαυτό σας επιβεβαίωση και να αναιρείτε τη σκληρή δουλειά σας. Λέγοντας στον εαυτό σας πράγματα όπως: «Είναι μόνο εργασίες για το σπίτι και τα πράγματα που λέω και κάνω δεν μετράνε και δεν είναι αληθινά» ή «Ο θεραπευτής μου δεν θα μου ζητούσε να κάνω κάτι που θα προκαλούσε κακό σε εμένα ή σε άλλους ,» ή «Το κάνω αυτό μόνο επειδή μου είπαν, επομένως δεν είμαι υπεύθυνος για οτιδήποτε κακό συμβεί», μπορεί να υπονομεύσει όλη τη δουλειά που κάνετε.

 17. Δώστε την πλήρη προσοχή σας στην εργασία σας, επικεντρωθείτε σε αυτό που κάνετε και αφήστε τον εαυτό σας να νιώσει το άγχος. Προσπαθήστε να μην αφήσετε τον εαυτό σας να ξεφεύγει από αυτό που κάνετε όταν κάνετε ορισμένες εργασίες, έτσι ώστε να μην χρειάζεται να νιώσετε το άγχος. Οι άνθρωποι μερικές φορές αφήνουν την εργασία να γίνει ρουτίνα και την κάνουν με πολύ αυτόματο τρόπο ως ένα είδος αποφυγής. Επίσης, μην κάνετε εργασίες στο σπίτι ενώ εκτελείτε άλλες δραστηριότητες που αποσπούν την προσοχή σας. Χτίζετε ανεκτικότητα σε αυτό που φοβάστε, και για να συμβεί αυτό, πρέπει να είστε εκεί με το μυαλό και την σκέψη σας όταν το δουλεύτε.

 18. Όταν αντιμετωπίζετε μια προκλητική εργασία ή μια απροσδόκητη προκλητική κατάσταση, προσπαθήστε να το δείτε ως θετικό. Δείτε το ως άλλη μια ευκαιρία για να γίνετε καλύτεροι αντί να πείτε, «Ω, όχι. Γιατί πρέπει να το κάνω αυτό;» Αντίθετα, πείτε στον εαυτό σας: «Αυτό θα είναι καλό για μένα - άλλη μια ευκαιρία να εξασκηθώ και να γίνω πιο δυνατός».

 19. Προσπαθήστε να μην βιαστείτε να ολοκληρώσετε την εργασία σας για τη θεραπεία, ώστε να μην χρειάζεται να αισθάνεστε τόσο πολύ άγχος. Πάρτε το χρόνο σας και δείτε αν μπορείτε να το δείτε από την άποψη όλων των καλών που θα σας κάνει. Το να το ξεπεράσετε όσο το δυνατόν γρηγορότερα δεν είναι ο στόχος – αντίθετα ο στόχος είναι η αύξηση ενός μέτριου επιπέδου άγχους και η παραμονή σε αυτό.

 20. Εάν η εργασία σας δεν σας προκαλεί πραγματικά άγχος, ενημερώστε τον θεραπευτή σας σχετικά. Εάν η εργασία σας στο σπίτι δεν προκαλεί τουλάχιστον κάποιο άγχος, δεν πρόκειται να σας βοηθήσει τόσο πολύ. Από την άλλη πλευρά, προσπαθήστε να κάνετε όλες τις νέες εργασίες για τουλάχιστον μια εβδομάδα πριν αποφασίσετε ότι δεν σας προκαλούν άγχος. Ορισμένες εργασίες μπορεί να προκαλέσουν αντιδράσεις αργότερα και μπορεί να χρειαστεί να τις κάνετε μερικές φορές πριν εμφανιστεί το άγχος.

 21. Μερικές φορές είναι πιθανό η ΙΨΔ να προσπαθήσει να σας κάνει να αμφιβάλλετε για την εργασία σας. Μπορεί να σας κάνει να νιώθετε ότι δεν βρίσκεστε στη σωστή θεραπεία, ότι οι εργασίες σας δεν μπορούν να σας κάνουν καλύτερους ή ότι πραγματικά δεν καταλαβαίνετε τι κάνετε και δεν θα μπορείτε να το κάνετε να λειτουργήσει. Θυμηθείτε ότι η ΙΨΔ ήταν γνωστή ως η νόσος της αμφιβολίας και θα προσπαθήσει να αμφισβητήσει οτιδήποτε είναι σημαντικό για εσάς. Για να το αντιμετωπίσετε, ίσως χρειαστεί να συμφωνήσετε με αυτό λέγοντας: «Ναι, έτσι είναι. Πραγματικά δεν θα γίνω καλύτερος».

 22. Μην ξεχνάτε ποτέ ότι έχετε ΙΨΔ. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα μπορείτε πάντα να εμπιστεύεστε τις δικές σας αντιδράσεις ή τα πράγματα που σκέφτεστε και νιώθετε, ειδικά αν σας λένε πολύ αρνητικά και ακραία πράγματα. Εάν δεν είστε σίγουροι αν κάτι είναι πραγματικά σύμπτωμα, αντιμετωπίστε το ως σύμπτωμα. Καλύτερα να κάνετε λίγη περισσότερη έκθεση παρά να μην αρκεί.

 23. Να θυμάστε ότι στην ΙΨΔ, το πρόβλημα δεν είναι το άγχος — το πρόβλημα είναι οι καταναγκασμοί.

Εάν πιστεύετε ότι το άγχος είναι το πρόβλημα, θα κάνετε μόνο περισσότερους καταναγκασμούς για να το ξεφορτωθείτε (που θα δημιουργήσει μόνο περισσότερο άγχος). Εάν αναγνωρίσετε ότι οι καταναγκασμοί είναι το πρόβλημα, σταματήστε να τους κάνετε και παραμείνετε με την κατάσταση που σας φοβίζει, τότε το άγχος θα εξαφανιστεί τελικά καθώς αποκτάτε ανεκτικότητα.

 24. Πάντα να αφιερώνετε λίγο χρόνο για να επιβραβεύετε τον εαυτό σας  για τις δικές σας προσπάθειες και να αναγνωρίζετε τις επιτυχίες σας. Είναι ένας καλός τρόπος για να διατηρήσετε το κίνητρό σας. Κοιτάξτε πίσω σε προηγούμενες εργασίες που δεν είναι πλέον προκλητικές, αν πιστεύετε ότι δεν σημειώνετε πρόοδο.

 25. Γενικά, μην ξεχνάτε ποτέ ότι η ΙΨΔ είναι πολύ παράδοξη και σπάνια έχει πολύ νόημα. Τα πράγματα που νομίζατε ότι θα σας έκαναν καλύτερο, σας κάνουν μόνο χειρότερο, και αυτά που νομίζατε ότι θα σας έκαναν χειρότερο, είναι τα ίδια πράγματα που θα σας κάνουν καλύτερο.

Σαν επίλογο θα ήθελα να σας πω πως δεν πρέπει ποτέ να παραιτήστε και να φοβάστε. Το άγχος και τα συμπτώματα που μας προκαλεί δεν μπορεί να μας κάνουν κακό όσο δεν τα φοβόμαστε και τα αντιμετωπίζουμε.